Zanieczyszczenia z transportu w Krakowie – diagnoza i możliwe rozwiązania

To pytanie każdego dnia zadają tysiące mieszkańców Krakowa jak i innych polskich miast sprawdzając aplikacje i strony internetowe. Niestety, statystyki pokazują, że niemal każdy mieszkaniec polskiego miasta codziennie wdycha zanieczyszczone powietrze. Często zapominamy, że źródłem smogu są także spaliny i zanieczyszczenia z transportu (tzw. “smog transportowy”) Niektóre grupy są na nie szczególnie wrażliwe. Dzieci, już nawet w okresie prenatalnym, osoby starsze, kobiety w ciąży oraz ludzie cierpiący na choroby układu oddechowego i krążenia – to grupy najbardziej narażone na negatywne skutki zanieczyszczonego powietrza. W miastach, gdzie ruch samochodowy jest intensywny, jak w Warszawie, Katowicach czy Krakowie, pomiary jakości powietrza często wykazują przekroczenia wytycznych Światowej Organizacji Zdrowia[footnoteRef:0], jak też znacznie łagodniejszych oficjalnych polskich norm, co potwierdzają dane z krajowych stacji pomiarowych. 

WHO zaleca ambitne normy jakości powietrza, które mają chronić nasze zdrowie, zgodnie z nimi:

Smog, czyli zanieczyszczone powietrze, powstaje w wyniku oddziaływania różnych tlenków, metali i lotnych związków organicznych z mgłą i promieniowaniem słonecznym. W Polsce podstawowe źródła emisji zanieczyszczeń pochodzą z transportu drogowego oraz procesów spalania ze źródeł komunalnych i bytowych. Jednym z parametrów zanieczyszczenia powietrza jest pył zawieszony (PM), będący złożoną mieszaniną cząsteczek stałych i cieczy. Gdy jego stężenie oraz poziom dwutlenku azotu przekraczają dopuszczalne normy, możemy mówić o smogu – zjawisku, które szczególnie w sezonie grzewczym, staje się realnym zagrożeniem dla zdrowia mieszkańców polskich miast.

Dwutlenek azotu (NO₂) to jedno z najbardziej niebezpiecznych zanieczyszczeń powietrza, głównie pochodzące ze spalin samochodowych, zwłaszcza z silników Diesla. W kilkunastu polskich miastach, nie tylko takich jak Kraków, Warszawa i Katowice jego stężenia przekraczają normy WHO, stanowiąc poważne zagrożenie dla zdrowia. W 2023 roku najwyższe średnioroczne stężenie NO₂ wyniosło 49 µg/m³ i odnotowano je w Katowicach. Wysokie wartości zarejestrowano także w Krakowie (44 µg/m³), gdzie w poprzednich latach poziom zanieczyszczenia utrzymywał się na zbliżonym poziomie, sięgając nawet 57 µg/m³ w 2019 roku.

W 2024 roku spośród 46 ocenianych stref jakości powietrza aż 4 największe aglomeracje (Warszawska, Krakowska, Wrocławska i Górnośląska) zostały zakwalifikowane do klasy C, co oznacza przekroczenie dopuszczalnych norm dla NO₂.

Czy jesteśmy więc skazani na życie w smogu? Na szczęście istnieją rozwiązania, które mogą nas ratować. Wprowadzanie stref czystego transportu, rozwój transportu publicznego, ograniczanie liczby aut oraz zazielenianie miast mogą skutecznie poprawić jakość powietrza. Dodatkowo, warunki atmosferyczne – opady deszczu i silniejszy wiatr – również pomagają w naturalnym oczyszczaniu powietrza. Jednak bez systemowych zmian problem wysokiego poziomu NO₂ wciąż będzie powracał, zwłaszcza w dużych miastach.

W czerwcu 2024 r., na zlecenie Fundacji Promocji Pojazdów Elektrycznych, firma badawcza Research Collective przeprowadziła badania wśród osób zamieszkujących gminy ościenne Krakowa, wśród dwóch różnych grup respondentów – mieszkańców oraz przedsiębiorców. Blisko połowa mieszkańców gmin ościennych Krakowa (49%) uważa, że spaliny wpływają na zdrowie tylko w niewielkim stopniu, a jedynie 41% dostrzega ich poważniejszy wpływ. Najczęściej wskazywane skutki to chrypka, podrażnione oczy i problemy z płucami – rzadko natomiast łączą spaliny z nowotworami czy osłabieniem odporności. Mieszkańcy koncentrują się głównie na objawach doraźnych, nie dostrzegając długofalowych zagrożeń zdrowotnych, co może tłumaczyć umiarkowane poparcie dla strefy czystego transportu.

Zgodnie z raportem State of Global Air 2024 zanieczyszczenie powietrza nadal było główną przyczyną zgonów w 2021 roku, a w naszym kraju rocznie, przedwcześnie umiera z powodu smogu około 40 tys. osób. Przeliczając te zgony na 100 tys. mieszkańców, plasujemy się podobnie do Indii czy Rosj]. Inne groźne konsekwencje ekspozycji ludzkiego organizmu na smog to między innymi: 

Smog szkodzi już na etapie życia płodowego – badania prowadzone w Krakowie wykazały, że dzieci matek narażonych na wysokie stężenie zanieczyszczeń częściej rodziły się z niższą masą urodzeniową i były bardziej zagrożone wcześniactwem. Dzieci są szczególnie wrażliwe na skutki zanieczyszczonego powietrza, ponieważ ich organizm dopiero się rozwija, a układ odpornościowy i oddechowy nie są jeszcze w pełni wykształcone. Wdychane cząstki pyłu zawieszonego (PM2.5) mogą przenikać do krwiobiegu, wywołując stres oksydacyjny i przewlekłe stany zapalne.

Badania wskazują ponadto, że długotrwała ekspozycja na smog może prowadzić u dzieci do:

Wiele miast Europy Zachodniej podjęło skuteczne działania na rzecz redukcji zanieczyszczeń powietrza. Londyn i Paryż wdrożyły strefy czystego transportu (low emission zones), które ograniczają dostęp do miast pojazdom o najwyższej emisji spalin. Efekty tych działań są widoczne – badanie Uniwersytetu w Bath wykazało, że londyńskie strefy niskiej i ultra niskiej emisji znacząco poprawiają zdrowie publiczne i przynoszą wymierne oszczędności ekonomiczne. Wprowadzenie tych stref doprowadziło do spadku poziomu NO₂ i PM10, ograniczyło absencję chorobową o 18,5% oraz zmniejszyło częstość problemów oddechowych o ponad 10%. Oszczędności w systemie ochrony zdrowia szacowane są na ponad 37 milionów funtów rocznie. Mieszkańcy zgłaszali także poprawę samopoczucia i jakości życia. 

Wyniki te wspierają tezę, że polityka czystego transportu to skuteczne narzędzie ochrony zdrowia i gospodarki. Takie rozwiązania pozwalają znacząco poprawić jakość powietrza, a ich implementacja w polskich miastach może przynieść podobne korzyści. Przykładem jest Warszawa, która już wdrożyła strefę czystego transportu, a Kraków planuje podobne kroki w tym roku.

Wprowadzenie stref czystego transportu może przynieść liczne korzyści zdrowotne. Redukcja zanieczyszczeń spowoduje mniejszą liczbę hospitalizacji dzieci z powodu infekcji dróg oddechowych, poprawę funkcji płuc, a także obniżenie ryzyka chorób sercowo-naczyniowych w przyszłości. Dodatkowo, lepsza jakość powietrza wpłynie na zdolności poznawcze dzieci, a także na wyniki w nauce.

Miasta, takie jak Berlin, które ograniczyły emisję spalin, już odnotowały pozytywne zmiany – w Berlinie, po wprowadzeniu restrykcji dla diesli, stężenie NO₂ spadło o 20%, co przełożyło się na mniejszą liczbę przypadków astmy u dzieci. To dowód na to, że ograniczenie spalin przynosi realne korzyści zdrowotne.

- GIOŚ jako główne przyczyny występowania przekroczeń norm wskazuje emisje związane z komunikacją samochodową. Przekroczenia koncentrują się głównie w centralnych częściach dużych aglomeracji, gdzie dodatkowo występują niekorzystne warunki przewietrzania.

W osiąganiu tych celów ważną rolę odgrywają również kampanie edukacyjne i społeczne, promujące korzystanie z transportu zbiorowego, rowerowego, a na krótszych dystansach także pieszego. Istotne jest również prowadzenie kontroli emisji spalin z pojazdów, realizowanych przez odpowiednie służby z użyciem specjalistycznego sprzętu pomiarowego - rekomenduje Aleksander Szałański, doradca Fundacji Promocji Pojazdów Elektrycznych.